Ελύτης - Λίγες επισημάνσεις για τη ποιητική του δημιουργία. Άρθρο της Ευθυμίας Δ. Σκαπέτη.

O Ελύτης, το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Αλεπουδέλη, γεννήθηκε στην Κρήτη. Δραστήριο και ανήσυχο πνεύμα, όπως και σώμα, μας έδωσε μια μεγάλη παραγωγή τόσο πρωτότυπου λογοτεχνικού λόγου, πεζού και ποιητικού, όσο και μεταφραστικού.
Το έργο του και πιο συγκεκριμένα η ποιητική του δημιουργία, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι διακρίνεται από κάποια χαρακτηριστικά ως προς τη γλώσσα, το ύφος και τη στιχουργική. Αυτά τα στοιχεία μαζί με το στοιχείο της "ελληνικότητας" της ποίησής του αποδίδουν τόσο τη λογοτεχνική ταυτότητα του Ελύτη όσο και τους λόγους για τους οποίους αγαπήθηκε και τιμήθηκε με το Νόμπελ Ποίησης στη Στοκχόλμη το 1979.
Ξεκινώντας από την ποιητική του γλώσσα, αυτή θα μπορούσαμε να πούμε ότι διακρίνεται από τα εξής βασικά χαρακτηριστικά:
- Επίδραση του λόγου των επών του Ομήρου, κυρίως στα λεγόμενα λυρικά μέρη του.- Επίδραση της αρχαίας ελληνικής λυρικής ποίησης, την οποία έχει γνωρίσει από την παιδική ηλικία.- Επίδραση της νεώτερης ελληνικής λυρικής ποίησης, του Σολωμού, του Κάλβου και του Καβάφη, αλλά και των σύγχρονης νοοτροπίας Γάλλων ποιητών Paul Eluard και Perre Jean Jouve, οι οποίοι, όπως ομολογεί ο ίδιος ο ποιητής στα "Ανοιχτά χαρτιά" "… μ’ ανάγκασαν να προσέξω και αδίστακτα να παραδεχτώ τις δυνατότητες που παρουσίαζε, στην ουσία της ελεύθερης ενάσκησής της, η λυρική ποίηση".
- Επίδραση του λόγου του Μακρυγιάννη, που χαρακτηρίζεται κυρίως για τη λιτότητα, την απλότητα, την αυθεντικότητα, τη γνησιότητα.
- Επίσης, επίδραση από τις λαϊκές διηγήσεις.
- Επίδραση από το λόγο του Ευαγγελίου.
- Επίδραση από τη Βυζαντινή υμνογραφία, που φαίνεται από τον εσωτερικό και εξωτερικό ρυθμό των ποιημάτων του.
- Ακόμα μια πηγή επίδρασης είναι η Δημοτική ποίηση και τα Δημοτικά τραγούδια, τα οποία έχουν αφήσει ρυθμικά ίχνη.
- Η επίδραση που άσκησε το κίνημα του υπερρεαλισμού, που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή, με βασικό χαρακτηριστικό ότι κινείται ανάμεσα στην αλήθεια και τη φαντασία.
Ο υπερρεαλισμός γίνεται γνωστός στον Ελύτη από τον Εμπειρίκο και την "Υψικάμινο", με τον οποίο σχετίζεται, όπως έχει επαφές και με γνωστούς ξένους υπερρεαλιστές λογοτέχνες όταν βρίσκεται στο Παρίσι, όπως ο Αντρέ Μπρετόν, ο οποίος έγραψε και το "Μανιφέστο του Υπερρεαλισμού", ο Paul Eluard και ο Perre Jean Jouve, ο P. Reverdy, ο A. Camus, ο G. Unga-retti, ο R. Char.
Το ύφος της ποίησης του Ελύτη έχει πολυσύνθετη μορφή και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί συγχρόνως λιτό και εκφραστικό, έντονα συναισθηματικό, περιγραφικό, γεμάτο σχήματα λόγου και εικόνες, μεταφορικό και ρεαλιστικό συγχρόνως, όλα αυτά τα οποία δίνουν μια διάθεση ανάγλυφη και παραστατική. Με σιγουριά θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε τολμηρό και πρωτότυπο από τον ασυνήθιστο συνδυασμό λέξεων και εννοιών με γνώμονα τη φαντασία και το όνειρο, που όταν το επιθυμεί ο ποιητής η ποίησή του μεταφέρεται σε ένα επίπεδο μεταφυσικό, θρησκευτικό, υπερκόσμιο. Επίσης, όλα τα παραπάνω αναδεικνύουν μια δυναμικότητα τόσο στο ύφος όσο και στο λόγο και την έκφραση, μια δυναμική με ηθικό αντίκρισμα μέσα από το προσεγμένο και λογικά ελεγχόμενο ποιητικό λόγο, ο οποίος χρησιμοποιεί το φανταστικό και το ονειρικό στοιχείο χωρίς να παραδίδεται απόλυτα σ’ αυτό. Μπορεί και το ελέγχει ώστε να γίνει μέσο έκφρασης με νόημα και όχι απλή συναισθηματική και πνευματική αποφόρτιση. Επιπλέον, τα στοιχεία αυτά παραπέμπουν και σε άλλες μορφές τέχνης που επηρεάστηκαν από τον υπερρεαλισμό, όπως η ζωγραφική.
Η στιχουργική και η μετρική διακρίνονται από τη χρήση μετρικών μορφών και ομοιοκαταληξιών. Ο ελεύθερος μορφικά στίχος και η στροφική οργάνωσή του ακολουθούν περισσότερο κανόνες εσωτερικού ρυθμού και μουσικότητας, απόδειξη μιας νεωτερικής ποιητικής προσέγγισης και απόδοσης που συνδυάζει τολμηρά την παράδοση της βυζαντινής υμνογραφίας και του δημοτικού τραγουδιού με τη σύγχρονη τάση των νέων ρευμάτων του συμβολισμού, ας μην ξεχνάμε πως ο Ελύτης είχε επαφές με το Σεφέρη, και κυρίως του υπερρεαλισμού.Ο υπερρεαλιστικός τρόπος σύνθεσης της ποίησής του μέσα από την αίσθηση της φαντασίας και των τολμηρών συνδυασμών λέξεων συνταιριάζει με αρμονικό τρόπο εξωτερικές - αντικειμενικές αλήθειες, αλήθειες Φύσης και Ηθικής, φυσικής και ανθρώπινης, και μεταφυσικής και θρησκευτικής Πίστης, με εσωτερικές - υποκειμενικές σκέψεις, εμπειρίες, βιώματα και συναισθήματα, με την προσωπική στάση του ποιητή απέναντι σ’ όλα αυτά και με σαφείς αρχές ποιητικής δημιουργίας του ποιητή. Ο λόγος, συχνά ακατανόητος, προκαλεί τον αναγνώστη - ακροατή του να εισέλθει, να διαισθανθεί και να συναισθανθεί, να κατανοήσει ελεύθερα, αφήνοντας τη φαντασία του να γίνουν το φανέρωμα των ορατών και αοράτων αληθειών.
Το αίσθημα της ελευθερίας, της κριτικής σκέψης, της συμμετοχής στην ποιητική σύνθεση και δημιουργική ερμηνεία του ποιητή, είναι η αποκάλυψη του κόσμου του ποιητή, που προκαλεί αναγνώστες και ακροατές να προσεγγίσουν και να συμμεριστούν την νεοεκφραζόμενη σε μεθόδους και τεχνικές ποιητική του τέχνη, που βασίζεται από τη μια στην ελληνική παράδοση και φύση και από την άλλη στις εσωτερικές και μύχιες σκέψεις, αισθήματα, εμπειρίες και αντιλήψεις του Ελύτη.
Η ποίηση του Ελύτη είναι γεμάτη αίσθημα και ορθολογισμό, πάθος και λογική, αλλά κυρίως έρωτα και αγάπη, μια διαλεκτική ισορροπία όπου ο ποιητής ανακαλύπτει και αυτο - ανακαλύπτεται, αποκαλύπτει και αποκαλύπτεται προς τον εαυτό του, προς τους αναγνώστες του, προς τις πηγές έμπνευσής του και κυρίως προς την τέχνη την ποιητική μέσα από ποιητικούς διαύλους και διεργασίες.
Ο διάλογος και η επικοινωνία, η αλήθεια και το ανώτερο που αποζητά ο ποιητής, του φανερώνουν πρώτιστα τον ίδιο του τον εαυτό, δηλώνοντας τον τρόπο αντίληψης που έχει για την τέχνη της ποίησης, τις αρχές, τις αξίες, τους κανόνες, τις απολαύσεις, την ανάταση, τον αυτοπροσδιορισμό, τη δι - όραση μέσα από το φαινομενικό, όλα όσα μπορεί να προσφέρει η ενασχόληση με την τέχνη της ποίησης. Τα όρια κάθε που ξεπερνούν το κοσμικό και το καταληπτό επίπεδο εισέρχονται στο ακατάληπτο μεταφυσικό και υπερκόσμιο, που φαντάζει προσιτό μόνο πνευματικά.
Η ποίηση του Ελύτη, με βάση τα προηγούμενα, δίνει τη διττή δυνατότητα ανάδειξης των θέσεων του ποιητή. Από τη μια, μας επιτρέπεται να αναγνωρίζουμε τη θέση του ποιητή που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του ως ανθρώπου και ως δημιουργού μέσα στη Δημιουργία, στον Κόσμο και τη θέση του πως ο άνθρωπος πρέπει να εναρμονίζεται τηρώντας το αρχαιοελληνικό "μέτρον" μέσα στον Κόσμο που τον περιβάλλει και να μην ξεχνά πως είναι αναπόσπαστο τμήμα του και οφείλει να υπακούει τους υπέρτατους αιώνιους κανόνες και νόμους της ζωής και της δημιουργίας. Ο Ελύτης αποζητά να ταυτοποιήσει και να συνειδητοποιήσει το συντονισμό του με τη συμπαντική αρμονία, το "μέρος" που ανήκει ενεργά και ελεύθερα στο "όλον". Αυτό στοχάζεται και αποπειράται να αποδώσει στο έργο του ακολουθώντας μια κλίμακα που αρχίζει από το απτό και ανατείνει στο πνευματικό. Με άλλα λόγια, η ποίησή του είναι μια πρόκληση, ένας ανοιχτός ορίζοντας. Μέσα από αυτή την οπτική του έργου του, η ποιητική του θεωρία προεκτείνεται και στην κοσμοθεωρία του Ελύτη μέσω της κοσμοθεώρησής του.Επίσης, βασικό στοιχείο είναι η Ελληνικότητα της ποίησης του Ελύτη, η αγάπη και η λατρεία του ελληνικού στοιχείου, η οποία πολυσύνθετα, όπως πολυσύνθετος είναι και ο ελληνισμός, πηγάζει από παντού και είναι διάχυτη.
Πηγάζει: - από τη λατρεία της ελληνικής γλώσσας και της αδιάσπαστης συνέχειας και ενότητάς της ανά τους αιώνες, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, σε όλες της τις μορφές, από τις πιο λόγιες μέχρι τις πιο λαϊκές και δημοτικές. Ας θυμηθούμε τη ρήση "τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική", μια κληρονομιά
- χάρισμα που γιομίζει υπερηφάνεια και απαιτεί ανάλογο σεβασμό, αντιμετώπιση, αξιολόγηση και χειρισμό, μια αλήθεια τόσο απλά διατυπωμένη με ανάλογη δυναμικότητα.- από τη λατρεία της ελληνικής λογοτεχνίας και παράδοσης, που δηλώνεται κυρίως μέσα από επιρροές στους εκφραστικούς τρόπους και στη στιχουργική.
- από τη λατρεία της ελληνικής ψυχής, του ήθους και του πνεύματος, της ελληνικής ηθικής και των αιωνίων αρχών και αξιών, που διακατέχουν τον Έλληνα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αν και αυτό δεν είναι κάθε στιγμή ευκολοπροσδιόριστο με την πρώτη ματιά, όπως το "μέτρον", ο "έρωτας", η "αρμονία", ο "διάλογος", η "πίστις", η "ελευθερία", ο "ανθρωπισμός - ανθρωποκεντρισμός", ο "ορθολογισμός" και το "θεϊκό", το "κάλλος", το "αγαθόν".
- από τη λατρεία της χριστιανικής πίστης - Ορθοδοξίας.
- από τη λατρεία της ελληνικής φύσης, του ζωοδότη ελληνικού ήλιου και φωτός, της θάλασσας και της υπόλοιπης φύσης, που γεννούν αισθήματα ζωντάνιας, αισιοδοξίας και χαράς, έρωτα, ο οποίος λειτουργεί ως δημιουργική και ζωογόνος δύναμη πληρότητας, ευτυχίας. Ένας ήλιος που φωτίζει και αποκαλύπτει αλήθειες αιώνιες, αρκεί να τον σεβαστείς.- από τη λατρεία του ελληνικού πολιτισμού και όλων των παραμέτρων που τον συνυφαίνουν και του αποδίδουν την τιμή του ξεχωριστού, με την έννοια της δημιουργίας, της ελευθερίας, του ανθρωπισμού, της προσφοράς, επιτεύγματα αληθινά θαυμαστά.
- από τη λατρεία της ελληνικής ιστορίας, των μεγάλων και λαμπρών επιτυχιών και δύσκολων στιγμών, έτσι όπως η αντικειμενικότητα φιλτράρεται μέσα από την προσωπική
- υποκειμενική εμπειρία του γεγονότος.
Ολοκληρώνοντας αυτές τις λίγες επισημάνσεις για την ποιητική δημιουργία του Ελύτη, μπορούμε να συνοψίσουμε πως ο ποιητής "του ήλιου" είναι ένα τεχνίτης του λόγου, ένας αληθινός λογοτέχνης - καλλιτέχνης. Η ποίησή του σου αφήνει μια αίσθηση γλυκύτητας, που απορρέει από το συνδυασμό του λυρισμού, της τρυφερότητας, της συγκίνησης, της ευαισθησίας και της μουσικότητας, και του επικού, της δύναμης, της δημιουργίας, της ηθικής δράσης και του διαλόγου. Είναι μια ευχάριστη έκπληξη που σε τιμά.

Σκαπέτη Δ. Ευθυμία.